Verslag van podiumgesprek over klimaat en duurzaamheid

28 maart 2018

Als onderdeel van de podiumgesprekken over ‘klimaatverandering en duurzaamheid’ gaven we op dinsdag 6 februari het podium aan Dr. Annick de Witt. In deze dynamische lezing stelde zij dat diepgewortelde problemen als klimaatverandering een andere aanpak en manier van denken vergen.

Annick de Witt is onderzoeker, schrijfster, en change‐maker op het gebied van de culturele en psychologische transformatie naar duurzaamheid; als adjunct assistent professor verbonden aan het Copernicus Instituut, Universiteit Utrecht; en bestuurslid van het NatuurCollege. Ze schreef o.a. het spraakmakende artikel “We moeten ons wereldbeeld kantelen; het is tijd voor een innerlijke klimaatverandering” (NRC 2007) en meer recentelijk het boek “Duurzaamheid van binnenuit”, samen met Froukje Jansen (Prometheus 2015).

In de lezing stelt Annick dat duurzaamheid een ‘binnenkant’ heeft – doelend op de minder grijpbare, maar daarom niet minder invloedrijke, dimensie van onze innerlijke beleving, onze ideeën en overtuigingen, onze waarden en waardenbeelden, symbolen, emoties en percepties, ons moreel kompas en gevoel van motivatie, onze verbeelding, menselijk potentieel en veranderingsvermogen.
Echter, deze binnenkant wordt vaak genegeerd. Het hedendaagse debat over duurzaamheid richt zich immers doorgaans op de ‘buitenkant’ van duurzaamheid – de energietransitie, het werken aan een circulaire economie, de mogelijkheden van nieuw opkomende technologieën, noodzakelijke wet‐ en regelgeving, et cetera. Waanzinnig belangrijk allemaal, zo vindt Annick, maar niet het hele verhaal. In exploraties over hoe een duurzame samenleving eruit zou kunnen zien staan vaak hoogtechnologische foefjes centraal, waarbij technologisch optimisten benadrukken hoe veel comfortabeler ons leven zal worden, ons verplaatsend in elektrische, zelfrijdende auto’s, omringd door ‘slimme’ systemen die menselijke gedragspatronen optimaliseren, en voorzien van super zuinige robots die ons werk uit handen nemen.
Maar over hoe ons leven er echt uit zal zien – dat wil zeggen, hoe we dat ervaren, in
psychologische, emotionele, morele, en culturele zin, wordt vaak gezwegen. Hoe
verhouden we ons tot de natuur in deze wereld? Hoe verhouden we ons tot elkaar? Hoe
verhouden we ons tot onszelf? Wat drijft ons, waar zoeken we naar, wat zijn onze
waarden? Waar halen we bevrediging uit? Hoe ziet dat ‘groene geluk’ er eigenlijk uit?

Aan de hand van bekende en minder bekende uitspraken laat Annick zien dat ook anderen dit benadrukt hebben. Van niemand minder dan Einstein, met zijn uitspraak, “the fate of humanity is entirely dependent on its moral development” tot één van onze eigen boegbeelden in de strijd tegen klimaatverandering, Marjan Minnesma. In een interview met de Correspondent stelde zij: “duurzaamheid vergt een andere mens, eentje die een stukje geëvolueerd is, op andere waarden gaat varen.”

Vanuit ons huidige, modernistische wereldbeeld lijkt de nadruk op instrumentele, reductionistische, en lineaire oplossingen en strategieën de enige logische te zijn. Maar zoals (wederom) Einstein stelde, in een uitspraak die bijna tot cliché verworden is: “we cannot solve our problems with the same way of thinking that created them.”
Echter, als we kritisch kijken naar het duurzaamheidsdebat lijkt het er verdacht veel op dat dat precies is wat we doen: we proberen onze problemen op te lossen vanuit die mindset, die manier van denken, die de problemen ook gecreëerd heeft. Veel milieufilosofen waarschuwen hier al voor vanaf de jaren ’60 en ’70.

De vraag is dan: wat is het alternatief? Hoe kan het anders? Welke oplossingsrichtingen doen wel recht aan ‘de binnenkant van duurzaamheid’? Hoe werken we aan een wereld die niet alleen groener en duurzamer is ‘aan de buitenkant’, maar ook menselijker, eerlijker, bewuster, en bevredigender ‘aan de binnenkant’?
Voor inspiratie op dit antwoord put Annick uit drie verschillende wetenschapsgebieden. Zich baserend op het systeemdenken uit de duurzaamheidswetenschap stelt Annick dat in plaats van een nadruk op instrumentele oplossingen, we op zoek moeten naar transformatieve benaderingen – benaderingen waarbij we onze diepgewortelde, intrinsiek met elkaar verbonden problemen integraal aanpakken. Hierbij zouden we ons moeten richten op het werken aan dieperliggende oorzaken, in plaats van voornamelijk met ‘symptoombestrijding’ bezig te zijn.
Als voorbeeld geeft zij de jonge, internationale organisatie Pro‐Veg, die een ‘multiprobleem‐
oplosser’ benadering voorstaat door de positieve kracht van een (meer) plantaardig dieet voor het voetlicht te brengen, en te laten zien hoe een dergelijke dieetverandering niet alleen een krachtige bijdrage levert aan klimaat en milieu, maar ook aan andere grote maatschappelijke thema’s als gezondheid, dierenwelzijn, sociale rechtvaardigheid, en smaak/leefstijl. In hun eigen woorden, Pro‐veg is ‘pro health’, ‘pro animals’, ‘pro environment’, ‘pro justice’ en ‘pro taste’.

Puttend uit de complexiteitwetenschap stelt Annick dat we in plaats van ons te richten op lineaire benaderingen, benaderingen waarin voorspelbaarheid, planning, en controle centraal staan, we op zoek moeten naar emergente benaderingen, benaderingen die ontstaan vanuit een nadruk op experiment en zelforganisatie, en door de collectieve wijsheid van diverse en uiteenlopende stakeholders‐groepen aan te wenden, zoals dat bijvoorbeeld gedaan wordt in de nieuw opkomende ‘sociale loboratoria’ (‘social labs’).
En dan is er de positieve psychologie, een dynamisch, relatief jong wetenschapsgebied dat tot sprankelende nieuwe inzichten komt met betrekking tot wat mensen gelukkig maakt – wat ze doet gedijen en ‘bloeien’. Geïnspireerd door de positieve psychologie stelt Annick dat in plaats van de huidige nadruk op reductionistische benaderingen, waarbij het vooral gaat over het oplossen van problemen en het beperken van de schade, een soort ‘damage‐control’, we op zoek moeten naar meer positieve, visionaire, inspirerende benaderingen. Benaderingen die gaan over menselijk welzijn, benaderingen die experimenteren met hoe we kunnen leven op manieren die niet alleen beter voor de planeet zijn, maar waar we ook zelf veel gelukkiger van worden.

Als voorbeeld geeft ze de permacultuur, een systeem van principes van sociaal ontwerpen georiënteerd rond het simuleren of direct gebruiken van de patronen en kenmerken van natuurlijke ecosystemen. Uitgaande van permacultuur principes zou iedereen kunnen leven in nederzettingen die meer op tuinen lijken dan op containers, die lucht en water zuiveren, energie opwekken, rioolwater verwerken, en voedsel produceren ‐ tegen lagere kosten en op een manier waarbij mensen in directe verbinding staan met de natuurlijke systemen die hen omringen. Permacultuur heeft daarmee niet alleen een positieve impact op natuur, klimaat, en duurzaamheid, maar doet net zo veel voor de mens zelf. Onderzoek toont namelijk aan dat contact met de natuur van grote waarde is voor mensen, onder meer in termen van hun welzijn,
gezondheid, en sociale relaties.

In dat opzicht, zo stelt Annick, zou duurzaamheid minder moeten gaan over hoe onze samenleving ‘houdbaar’ te maken, en meer over hoe een transitie te maken naar een werkelijk bloeiende, duurzame samenleving – een samenleving waarin mensen tot bloei kunnen komen in directe relatie met alles wat hen omringt, inclusief de natuur. Dat betekent wel dat er nog een grote opgave ligt voor onze collectieve verbeelding.
Zoals Amartya Sen heeft gesteld, “it is difficult to desire what one cannot imagine as a possibility” – ‘het is moeilijk te verlangen naar wat we ons niet kunnen voorstellen als mogelijkheid.’ Voordat we het kunnen creëren, moeten we het kunnen dromen, moeten we het ons voor kunnen stellen.

Daarom de vraag aan u: Hoe ziet een bloeiende, duurzame samenleving er in uw verbeelding uit? Hoe zou u willen leven in harmonie met de natuur en het grotere geheel? De hier besproken ideeën worden binnenkort gepubliceerd in een hoofdstuk in het handboek ‘Engaged Sustainability’ dat uitgegeven zal worden door Springer Publishing.

Als u hiervan op de hoogte gehouden wilt worden, schrijf u dan in voor de nieuwsbrief
op de website van Annick de Witt. Daar kunt u ook deelnemen aan een korte wereldbeelden‐test, gebaseerd op haar onderzoek. Denkt u vrij modernistisch, of meer postmodernistisch? Integratief, of toch wat traditioneler? Doe de test en leer meer over uw eigen wereldbeeld!